Η Φιλική Εταιρεία και ο ρόλος της στην Επανάσταση του 1821...

Η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε το 1814 στην Οδησσό της Ρωσίας. Ιδρυτές της ήταν ο Νικό-

λαος Σκουφάς από το Κομπότι της Άρτας, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ από τα Γιάννενα και 
ο Εμμανουήλ Ξάνθος από την Πάτμο, που επίσης ανήκε σε μασονική στοά. Στον ηγετικό πυρήνα της και στη σύνθεσή της δέσποσαν αρχικά κατώτερα αστικά και μικροαστικά στρώματα Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στη συνέχεια η ισχυρή αστική 
τάξη των παροικιών της Ρωσίας.

Η Φιλική Εταιρεία προχώρησε στη συγκρότηση επαναστατικών οργανώσεων, προφανώς 
μη συμφωνώντας με την άποψη (Κοραή κ.ά.) ότι το Γένος πρέπει πρώτα να μορφωθεί και μόνο τότε θα ελευθερωθεί. Συγκέντρωσε χρηματικούς πόρους, προπαγάνδισε την ιδέα της εθνικής απελευθέρωσης, προετοίμασε υλικά και ιδεολογικά τον ένοπλο αγώνα, αντιμετώ-

πισε σ' ένα βαθμό τις αντιδράσεις των προεστών - κοτζαμπάσηδων και μέρους του ανώ-

τερου κλήρου, καθώς και τη μεταρρυθμιστική λογική των αστικών εταιρειών που προανα-φέρθηκαν. Προσανατόλισε τα λαϊκά στρώματα ότι θα έπρεπε να στηριχτούν στις δικές 

τους δυνάμεις, στη δική τους δράση για να προχωρήσει το έργο της εθνικής απελευθέρω-

σης.

Η Φιλική Εταιρεία προσπάθησε να διασφαλίσει ιδιαίτερα την ενεργή στήριξη των στόχων 

της από την τσαρική Ρωσία. Στην πραγματικότητα διασφάλισε την ανοχή στη δράση της 

και στη στρατολόγηση των μελών της στις ρωσικές παροικίες. Ωστόσο, αυτή η επιδίωξή 

της είχε σημαντική επίδραση στην προγραμματική της επεξεργασία, η οποία απείχε αρκε-

τά από τις ριζοσπαστικές αστικοδημοκρατικές διακηρύξεις του Ρήγα Φεραίου και της «Ελληνικής Νομαρχίας». Η τσαρική Ρωσία ήταν αντικειμενικά εχθρική σε κάθε αστικο-δημοκρατικό επαναστατικό κίνημα.

Στα κείμενά της η Φιλική Εταιρεία εστίαζε στην εθνικοαπελευθερωτική διάσταση της 

προετοιμαζόμενης επανάστασης, ενώ οι αναφορές της στα κοινωνικά προβλήματα ήταν υποτυ-πώδεις. Όπως προκύπτει από τη μέχρι σήμερα μελέτη των ντοκουμέντων της Εταιρείας, για το πρόβλημα της γης η ηγεσία της δεν είχε επεξεργαστεί κανένα πρόγραμ-

μα.

Η κυριαρχία του γενικού εθνικοαπελευθερωτικού προσανατολισμού της Φιλικής Εταιρείας εκφραζόταν και στην πρώτη προκήρυξη του Υψηλάντη ως γενικού αρχηγού το 1821, όπου διακηρύσσοντας τους σκοπούς της Επανάστασης ξεκινούσε με τη θέση «Μάχου υπέρ πίσ-τεως και πατρίδος. Ώρα ήλθεν, ω άνδρες Έλληνες».

Γεγονός πάντως είναι ότι η Φιλική Εταιρεία δεν είχε καθαρό αστικοδημοκρατικό πολιτικό πρόγραμμα ούτε ολοκληρωμένο σχέδιο στρατιωτικής οργάνωσης και συγκεκριμένο σχέδιο κρατικής συγκρότησης της Ελλάδας μετά την απελευθέρωση. Το γεγονός αυτό επισημαί-

νουν στην εποχή τους τόσο ο Ρώσος δεκεμβριστής συνταγματάρχης Πέστελ όσο και ο Άγ-

γλος ιστορικός Φίνλεϊ.

Η Φιλική Εταιρεία δεν υιοθέτησε διακηρύξεις των επαναστατών αρχηγών των κολίγων 

αυτών των περιοχών, όπως του Βλαδιμηρέσκου της Μολδοβλαχίας, που καλούσαν σε αποτίναξη του φεουδαρχικού ζυγού της περιοχής. Ιδιαίτερα ο αρχηγός της Φιλικής 

Εταιρείας, Αλ. Υψηλάντης, ανώτερος αξιωματικός του ρωσικού στρατού, ήταν εχθρικός 
σ' αυτές τις απόψεις και τελικά συνέλαβε και εκτέλεσε τον Βλαδιμηρέσκου στη διάρκεια 
της εξέγερσης στη Μολδοβλαχία, το 1821.

Σαφής ήταν ο προσανατολισμός της στην προβολή της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας, 

ως γραμμής διαχωρισμού από τον Οθωμανό κατακτητή, καθώς και ως μηχανισμού πρόσ-κλησης της ρωσικής επέμβασης στην ελληνική υπόθεση. Η προσδοκία αυτή δεν ήταν αυθαίρετη αφού η τσαρική Ρωσία ήταν ο μεγαλύτερος αντίπαλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με συχνές πολεμικές συγκρούσεις, και εμφανιζόταν ως προστάτης των «ορθόδοξων χριστιανικών πληθυσμών», ιδιαίτερα μετά τη Συνθήκη του Κιουτσούκ - Καϊναρτζή.

Φυσικά, ο προσανατολισμός της Φιλικής Εταιρείας δεν καθορίστηκε μονοδιάστατα από 
την επιδίωξη της ρωσικής παρέμβασης. Οι ιδρυτές της ήταν οι ίδιοι χριστιανοί ορθόδοξοι 

και δεν απέκλεισαν τον προσηλυτισμό του λαϊκού κλήρου. Όμως, τα πρώτα χρόνια απέ-
φευγαν σε μεγάλο βαθμό τη μύηση ανώτερων κληρικών, κοτζαμπάσηδων και Φαναριω-

τών, που εντάσσονταν στον έναν ή στον άλλον βαθμό στους διοικητικούς μηχανισμούς 

του οθωμανικού κράτους.

Η οργανωτική σύσταση της Φιλικής Εταιρείας αντέγραφε τα ευρωπαϊκά πρότυπα του 

αστικού εταιριστικού συνωμοτισμού (ελευθεροτέκτονες, καρμπονάροι), στα οποία είχε 

μυηθεί τουλάχιστον ο Ξάνθος και πιθανόν ο Τσακάλωφ. Ωστόσο, ο όρκος του Φιλικού 
ήταν θρησκευτικός και απαιτούσε παρουσία ορθόδοξου ιερέα. Αντίστοιχα, το έμβλημα 
της Φιλικής στα συστατικά και εφοδιαστικά έγγραφα των μελών της, που στη συνέχεια 
έγινε σημαία της Επανάστασης, είχε στην κορυφή το Σταυρό και κάτω πρηνή την ημισέ-

ληνο, προαναγγέλλοντας την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Μετά το 1817, η Φιλική Εταιρεία κατέβαλε προσπάθειες για συντονισμό του αγώνα όλων 

των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής κατά του κοινού εχθρού. Στρατολόγησε Βούλγαρους, Βλαχομπογδάνους, Σέρβους και Αλβανούς. Υιοθέτησε την αρχή της ισότητας των δικαιω-
μάτων των διαφορετικών λαών, σύμφωνα με το πνεύμα της Γαλλικής αστικής Επανάστα-
σης.

Σύμφωνα με μελέτη του Γ. Φράγκου, αρχικά οι μυήσεις στη Ρωσία και στη Μολδοβλαχία υπερτερούσαν συντριπτικά των μυήσεων στις εμπορικές κοινότητες του Λονδίνου, του Παρισιού, της Μασσαλίας και του Άμστερνταμ. Η κατάσταση άλλαξε όταν στρατολογήθη-

καν οι μεγάλοι έμποροι της παροικίας της Οδησσού, της Κωνσταντινούπολης και της 

Μόσχας. Σύμφωνα με την ίδια μελέτη, επί συνόλου 911 Φιλικών γνωστού επαγγέλματος, 
445 ήταν έμποροι, 10 εμποροϋπάλληλοι, 117 επιστήμονες (γιατροί, δικηγόροι, δάσκαλοι, φοιτητές), 78 στρατιωτικοί, 24 πλοιοκτήτες, 85 κληρικοί (μητροπολίτες - επίσκοποι 17), 
6 αγρότες, 7 βιοτέχνες κ.λπ.

Ένα στοιχείο που έχει ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι οι πλοιοκ-

τήτες - παρόλο που ανήκαν στα πρωτοπόρα τμήματα της αστικής τάξης και έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην προώθηση ενός κράτους αστικού τύπου - είχαν μικρή συμμετοχή 

στις επαναστατικές οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένης της Φιλικής Εταιρείας, λόγω των ταλαντεύσεών τους απέναντι στην Επανάσταση.

*Από άρθρο το οποίο δημοσιεύθηκε στο Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου (23 - 24 Μάρτη 2019)